Klokkenstoelen: bijzondere bouwwerken op noordelijke begraafplaatsen
Rijdend door met name de noordelijke provincies zie je ze wel eens in kleine dorpen: klokkenstoelen. Eenzame bouwwerken op begraafplaatsen. Ze lijken te ‘waken’ over de graven. Wat is het verhaal achter deze opvallende constructies?
Ooit telde Nederland ongeveer 140 klokkenstoelen. Tegenwoordig zijn dat er nog ongeveer 70, waarvan het merendeel (56) in Friesland te vinden is. De klokkenstoel is geen typisch Nederlands bouwwerk; ook in Duitsland, Finland, Zweden en Denemarken staan klokkenstoelen.
Armoede en zachte bodem
Klokkenstoelen zijn meestal te vinden in regio’s die in het verleden arm waren. Het dorp had vaak wel genoeg geld om een kerk te bouwen, maar voor een toren was vaak geen budget. Een klokkenstoel op de begraafplaats was dan een meer voordelig alternatief.
Typical wooden bell tower ‘Klokkenstoel’ on a cemetery in the village Doniaga in Friesland, the Netherlands
Een andere reden om te kiezen voor een klokkenstoel, was de ondergrond. Een te zachte bodem, zoals in veengebieden, kan het gewicht van een kerktoren vaak niet dragen. Maar een klokkenstoel is licht genoeg.
Bijzondere klokken
Veel klokkenstoelen staan ‘eenzaam’ op een begraafplaats, zonder kerkgebouw in de buurt. Het kerkgebouw waar ze bij hoorden, is vaak gesloopt om budgettaire redenen of omdat het gebouw te veel in verval was geraakt.
De vrijstaande klokkenstoelen bevatten één of meerdere klokken, die vaak al meerdere eeuwen oud zijn. De oudste klok van Noord-Europa is die in de klokkenstoel van Langedijke, Friesland. Die stamt uit 1300. De zwaarste klok is die van Goingarijp: 1135 kilo.
Redenen van luiden
De klokken van een klokkenstoel worden geluid bij onder andere begrafenissen en herdenkingen. In een ver verleden was de klokkenstoel de ‘timer’ voor landarbeiders: hij gaf het start- en eindsignaal van een werkdag. Daarnaast hadden ze een alarmfunctie als er gevaar dreigde, zoals een overstroming.
De oudste functie van klokkenluiden was het weren van kwade invloeden en het voorkomen van blikseminslag. Gebaseerd op bijgeloof, dus.
Wanneperveen, The Netherlands – November 24, 2016: Church in Wanneperveen with the graveyard and the ‘Klokkenstoel’.
Nieuwe klokkenstoelen
Klokkenstoelen zijn in principe historische bouwwerken, maar zo nu en dan ziet een nieuw exemplaar het levenslicht. In Staphorst is in september 2021 een fonkelnieuwe klokkenstoel in gebruik genomen op een plek waar ooit een klokkenstoel stond. Stichting Historieherstel Staphorst 2017 wilde een stukje erfgoed terugbrengen.
In Valkenburg is op de monumentale Oude Begraafplaats een klokkenstoel gerealiseerd, bedoeld voor het ‘overluiden van de doden’. Deze klokkenstoel heeft een vrij moderne uitstraling en geen dak.
Toekomst
Hoorde vroeger elke klokkenstoel bij een kerk, tegenwoordig ontfermen gemeenten, begrafenisverenigingen particuliere stichtingen of het plaatselijk belang zich over een klokkenstoel. Zij zorgen ervoor dat deze bijzondere bouwwerken op de begraafplaatsen ook door de toekomstige generaties gebruikt en bewonderd kunnen worden.
