De dood. Onderzoeker Brenda Mathijssen (34) van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) houdt zich er al bijna tien jaar dagelijks mee bezig. Ze doet onderzoek naar de omgang van mensen met sterven, dood en rouw. „Het was geen kinderdroom van me om de hele dag met de dood bezig te zijn”, zegt ze lachend. „Zelfs toen ik student was, dacht ik niet dat ik hier onderzoek naar zou doen.”
Toch doet ze het. Ze rolde het veld toevallig in nadat ze als student meehielp met het organiseren van een congres en inzag hoe veelzijdig het onderwerp is. Voor haar afstudeeronderzoek ging ze een stap verder door aan het werk te gaan in een uitvaartcentrum. Daar zag ze alles van dichtbij: van meerijden in de lijkwagen tot het eten van plakkerige cake na de uitvaart.
Ook na haar afstuderen was ze voor haar onderzoek geregeld in uitvaartcentra. Ze volgde begrafenis na begrafenis. Zette de muziek aan bij crematies. Deelde koffie en thee uit na een uitvaart. Mooi werk, vindt ze. „Je kunt iets doen voor mensen op een moment dat er veel op hun afkomt. Rond een uitvaart zijn mensen erg bezig met waar het nu eigenlijk om gaat in het leven. Dat vind ik interessant. Er wordt niet alleen gehuild, ook veel gelachen.”
Wat houdt natuurbegraven in?
Mathijssen richt zich in haar onderzoek vooral op natuurbegraven. Ze brengt de opkomst van het fenomeen in kaart. Specifiek: hoe ontstaat het en waarom kiezen mensen ervoor.
„Natuurbegraven en het elektrisch cremeren hebben allebei een enorme opmars gemaakt in Nederland. Natuurbegraven de afgelopen twintig jaar. Het elektrisch cremeren is sinds vijf jaar in opkomst”, zegt Mathijssen. Het aantal natuurbegraafplaatsen in ons land is in de afgelopen tien jaar verdubbeld. Van 13 in 2013 naar 37 in 2023. Groningen telt drie en er is één in ontwikkeling, Drenthe heeft er vijf en één in ontwikkeling, en in Friesland zijn er drie.
Van cremeren tot composteren
Lijkbezorging, uitvaarttechnieken, manieren om te vergaan: je kunt het op allerlei nette manieren verwoorden, maar het gaat er kortweg om wat er met je lijf gebeurt als je dood bent.
In Nederland zijn op dit moment grofweg drie gangbare opties:
1. Je lichaam doneren aan de wetenschap (dat doen zo’n 800 tot 900 mensen per jaar);
2. begraven (of natuurbegraven);
3. cremeren (of elektrisch cremeren).
De laatste jaren komen er steeds meer nieuwe manieren van lijkbezorging bij. Denk aan resomeren (hierbij wordt een lichaam opgelost in een vloeistof van water en kaliumhydroxide) en composteren (vergaan tot compost). Maar deze alternatieven zijn nog niet toegestaan in Nederland.
Gewoon begraven is eeuwenlang de meest voorkomende manier van vergaan geweest. Pas sinds 2003 is begraven van de troon verstoten door crematie. Mathijssen: „Nu kiest 67 procent van de overledenen voor cremeren en 33 procent voor begraven. Van die 33 procent gaat het in ongeveer 1 procent van de gevallen om natuurbegraven.”
Maar wat is natuurbegraven eigenlijk? „Het is een concept, een landschap en een praktijk. Er zijn discussies over wat wel en niet echt een natuurbegraafplaats is. Ik heb alle slogans van natuurbegraafplaatsen geanalyseerd en wat wordt beloofd is eeuwige rust in een lokaal natuurgebied.” Daar zitten regeltjes aan vast. „Meestal mag er geen steen worden geplaatst, maar op sommige plekken is een houten schijf, een plant of een zwerfkei wel toegestaan.”
Uit haar bezoekjes aan begraafplaatsen blijkt dat veel nabestaanden de behoefte houden om ergens naar toe te gaan en iets achter te laten. Ook als dat, op zo’n plek als een natuurbegraafplaats, eigenlijk niet de bedoeling is. „Ik ben weleens op een natuurbegraafplaats geweest, gewoon ergens in een bos, waar langs de weg twee enorme groene kliko’s stonden vol met bloemen die van de graven waren gehaald.”
Qua duurzaamheid zijn er ook regels. Zo wordt er gevraagd om rekening te houden dat de kleding van de overledenen van natuurlijke materialen is. Dus geen nylonkousen. De kist moet volledig vergaan, al moet dat op alle begraafplaatsen in Nederland. „Dat is anders dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Daar gaan compleet loden kisten de grond in.”
Vooral het concept van eeuwige rust is volgens Mathijssen interessant. Want dat je botten voor altijd ergens blijven liggen, is in het opruimerige Nederland helemaal geen gegeven. „Op een normale begraafplaats in Nederland heb je een minimale graftermijn van tien jaar. Daarna kunnen twee dingen gebeuren: nabestaanden kunnen het termijn verlengen of de grond gaat terug naar de gemeente en dan kan het zijn dat het graf wordt geruimd.” Meestal betekent dat dat alleen de steen wordt weggehaald. Maar het kan gebeuren dat de resten uit de grond worden gehaald en de plek wordt vrijgemaakt voor anderen.
Duurzaamheid is niet de belangrijkste overweging
Mathijssen ontdekte dat duurzaamheid eigenlijk heel weinig te maken heeft met de wens om op een natuurbegraafplaats begraven te worden. „Vaak willen mensen die erg van de natuur houden hier begraven worden; actieve wandelaars en kampeerders. Die kijken dan rond en vragen zichzelf af: ‘Waar zou ik mijn tent op zetten?’ Daar willen ze dan liggen. Niet allemaal op een rijtje zoals op een traditionele begraafplaats.” Er is dus sprake van een soort keuzevrijheid. „Ze willen vaak geen last zijn voor de achterblijvers. Dus dat kinderen zich geen zorgen hoeven te maken over het grafonderhoud.”
Er zit een soort idee achter dat mensen op een soort aardse manier willen voortleven. „Ze zien het als een soort hiernamaals. Een manier om iets terug te doen op aarde. Dat vind ik boeiend. Dat idee zie je ook bij orgaandonaties na overlijden sterk terug. Ik overlijd maar door mijn orgaan te doneren kan iemand anders verder leven. Of in sommige gevallen zelfs het idee dat een stukje van jezelf verder leeft.”
Wandelen op de begraafplaats
Voor Mathijssen betekent haar onderzoek in elk geval dat ze vaak op begraafplaatsen is. Ze heeft zo’n 200 nabestaanden geïnterviewd, over begraafplaatsen gewandeld en alle natuurbegraafplaatsen bezocht. Maar ook in haar vrije tijd vindt ze het leuk om over begraafplaatsen te lopen. „Ik krijg meerdere keren per jaar een appje of een berichtje via sociale media van iemand die zegt: ‘he, ik was op een begraafplaats en moest even aan je denken. Hoe is het?’”, zegt de onderzoeker lachend.
Die bezoekjes doet ze graag omdat je daar veel kunt leren over de lokale cultuur en praktijk. „Op vakantie probeer ik me wel een beetje in te houden. Mijn lieve partner gaat wel mee, maar niet elke dag.” Ook haar peuter sleept ze weleens mee. „Op Open Monumentendag ging hij hop, mee in de crypte onder de kapel van Kuipers op de katholieke begraafplaats in Groningen.”
Ze lacht. „Of dat verantwoord ouderschap is, weet ik niet. Aan de andere kant. De dood is onderdeel van het leven. Door ermee bezig te zijn, denk je in ieder geval na over wat er gebeurt als je komt te overlijden en dat veel mensen leven met verlies. Ik vind het goed dat er een plek is om daar even bij stil te staan en dat die locaties onderdeel zijn van de samenleving. Dus ja: ik ga er vaak heen. Ook met mijn gezin.”
Podcast De Podkist 4 april
Brenda Mathijssen is ook bezig met een podcast waarbij ze luisteraars meeneemt achter de schermen van de uitvaartsector. Ze gaat op bezoek bij de uitvaartexperts van Nederland: van ambachtelijke kistenmakers tot grafdelvers. Ze noemt het ‘een soort backstagepasje naar een wereld die ons allemaal raakt’. Op 4 april verschijnt de eerste aflevering van De Podkist online op de populaire podcastplatforms.
Bron: Leeuwarder Courant. Geplaatst 26-3-2024.
