Berend van Bon (1917-2021): de wereldreiziger die altijd eilander bleef.
De derde stuurman van de MS Aldegonda schrikt wakker uit zijn middagdutje. Japanse gevechtsvliegtuigen bombarderen het schip. Ze proberen de olietanker van Shell, volgeladen met benzine en vliegtuigbrandstof, tot zinken te brengen.
Het is 28 december 1941, de Tweede Wereldoorlog woedt ook in de Straat van Malakka bij Indonesië.
De stuurman is Berend van Bon, eilander van Schiermonnikoog. Hij ziet een metershoge vlam uit een van de tanks schieten, zet de machines stil, springt als een van de laatsten van boord en zwemt een half uur in zee voordat hij een reddingsvlot bereikt. Als de aanvallen stoppen, zwemt hij naakt – bang dat zijn witte ketelpak de haaien aantrekt – weer terug naar het schip. Hij helpt de vlammen te blussen.
Berend van Bon was niet bang en koos zijn eigen pad. Met die houding overleefde hij de oorlog, ontsnapte hij aan de verschrikkingen van de jappenkampen, en werd oud. Heel oud. Dit voorjaar overleed hij op 103-jarige leeftijd, voor zover bekend de oudste inwoner van Schiermonnikoog ooit.
Berend Van Bon op zijn 25ste. Op zijn pet een margriet, als verwijzing naar prinses Margriet, beschermvrouwe van de koopvaardij.
Hij heeft de oorlog ‘gevierd’
Aan de oorlog hield de markante schipper meeslepende verhalen over, vertelt zoon Berend van Bon junior (58): ,,Ondanks de heftige gebeurtenissen heeft mijn vader de oorlog ‘gevierd’, zo zei hij altijd. Hij realiseerde zich dat de oorlog verschrikkelijk was, maar heeft het zelf niet als traumatisch ervaren.”
Na de luchtaanvallen vaart de Aldegonda voor reparatie naar de havenstad Soerabaja die begin 1942 wordt geteisterd door Japanse bommen. Daar schiet Van Bon met grondkanonnen terug op de Japanse vliegtuigen die opnieuw het schip bestoken. De Aldegonda moesten ze uiteindelijk zelf laten zinken, om te voorkomen dat ze in handen zou vallen van de vijand.
Een eigenzinnig besluit
De jonge Van Bon neemt in Soerabaja een eigenzinnig besluit. Hij heeft eerder in Taiwan gezien hoe de ‘Jappen’ omgingen met buitenlanders en wil niet eindigen als krijgsgevangene van de Japanners. Hij wil Soerabaja ontvluchten. Eenieder die hij wil overtuigen mee te gaan verklaart hem voor gek, maar hij zet door.
In maart 1942 stapt hij aan boord van het marineschip Abraham Crijnssen. De mijnenveger vaart bedekt met takken en bladeren – vermomd als eiland – door de vijandelijke linies naar Australië. Zo is hij de enige van zijn oude scheepsbemanning die aan de jappenkampen ontkomt. Pas in 1947 keert van Bon terug op Schiermonnikoog, waar hij wordt ontvangen met een ereboog.
Eilander pur sang
Berend van Bon was een wereldreiziger, maar ook een eilander pur sang. Hij trouwde een eilandse, sprak thuis de eilander taal. Hij was dikwijls op het wad te vinden waar hij viste en schuimde op zijn rode brommertje de stranden af naar jutwaar. Hij was de laatste nog levende eilander die de scheepvaartschool van Schier had gevolgd. Deze sloot in 1934.
Ook na de oorlog bleef hij varen. Tot hij 65 was, al ging hij eigenlijk op 52-jarige leeftijd al met pensioen. Hij voer in zijn latere jaren op grote olietankers van Shell, maar maakte de meest spraakmakende dingen vooral mee op de kleinere boten, aldus zijn zoon. Voor de Tweede Wereldoorlog voer hij bijvoorbeeld als derde stuurman op het schip Jan Carstenz van Shell naar Indonesië.
Liederlijke toestanden
,,Mijn vader vertelde over de liederlijke toestanden aan boord: een kapitein die in beschonken toestand midden op zee naakt overboord sprong om zijn pet te redden. Die man mixte in zijn badkuip jenever met kruiden, en stond er met een roeispaan in te roeren.”
Van Bon was van jongs af aan eigenzinnig. Als kind moest hij al eens op het matje komen bij de jachtopziener, die namens de graaf – Schiermonnikoog was nog in beheer van de Duitse adel – moest toezien dat er niet gestroopt werd. Het vangen van konijnen voor eigen gebruik was toen niet ongewoon. ,,Mijn vader had vijftig strikken meegenomen van de hulpjachtopziener’’, vertelt Van Bon. ,,Die gebruikte de man zelf om stiekem te stropen.”
Sterren- en natuurkunde
Berend van Bon was een intelligente man en niet alleen geïnteresseerd in scheepvaart. Hij kende de sterrenhemel als zijn broekzak, vertelt zijn zoon. ,,Hij vertelde dat hij zelf in 1942 een nieuwe ster aan de hemel had zien staan. In de krant las hij later dat er inderdaad een nieuwe ster was ontdekt.”
Tot op zijn oude dag zat Van Bon mentaal niet stil. Het natuurkundige verband tussen de lengtekrimp van Lorentz en de tijdrek van Einstein fascineerde hem enorm en hij bleef hier, tot zijn laatste levensjaar toe, met grote overgave aan rekenen.
Maar als er íéts is wat Berend van Bon kenmerkte, vertelt zijn zoon, dan is het wel dat hij altijd positief ingesteld was, en in elke beperking een kans zag.
Haaien, een reuzenschildpad en roofvogels
,,Dat deed hij op Schiermonnikoog, maar ook aan boord. Hij viste op haaien, die hij in een zwembad aan boord liet rondzwemmen, tot ongenoegen van de bemanning. Een reuzenschildpad die door de storm aan boord was gewaaid, schonk mijn vader aan het dierenpark in Blijdorp. En de verzwakte roofvogels die aan boord aanwaaiden, pakte hij uit de mast. Daarmee heeft hij zichzelf leren valkenieren.”
Van Bon was echtgenoot van Laura de Vries. Hij kreeg vier kinderen, vijf kleinkinderen en twee achterkleinkinderen. Van Bon overleed op 16 april 2021.
